Το χαμόγελο είναι η μικρότερη χειρονομία που φέρει το μεγαλύτερο συναισθηματικό βάρος. Μπορεί να σφραγίσει μια συμφωνία, να γεφυρώσει μια σιωπή, να μαλακώσει μια αντιπαράθεση ή να ξεκινήσει μια ιστορία αγάπης. Είναι το ορατό ίχνος της εσωτερικής ηρεμίας, μια σιωπηλή αναγνώριση ότι δεν είμαστε μόνοι σε αυτόν τον κόσμο. Μερικές φορές είναι αυτοπροσανατολισμένο: ένα χαμόγελο προς τον εαυτό μας, στη μοναξιά, στη μνήμη ή στον σιωπηλό θρίαμβο. Άλλες φορές, είναι ένα νήμα που υφαίνεται μεταξύ δύο ξένων, η αρχή κάτι εύθραυστου και νέου.
Το γέλιο, από την άλλη, σπάει τα όρια. Είναι εκρηκτικό, ηφαιστειακό, ανεξέλεγκτο. Όταν γελάμε, πραγματικά γελάμε, παραδινόμαστε. Το σώμα μας σείεται, η αναπνοή μας γίνεται σύντομη, τα μάτια μας κλείνουν. Το γέλιο μάς εκθέτει στην πιο απροστάτευτη μορφή μας. Είναι μια γλώσσα παλαιότερη από τις λέξεις, πιο δημοκρατική από την ομιλία. Μπορεί να είναι ευγενές ή χυδαίο, σκληρό ή ευγενικό, γελοίο ή λυτρωτικό. Αλλά είναι πάντα, στην ουσία του, απολύτως ανθρώπινο.
Οι Έλληνες φιλόσοφοι μελετούσαν τον ρόλο του γέλιου στη λογική, οι μεσαιωνικοί θεολόγοι το φοβόντουσαν ως ασέβεια, οι σύγχρονοι ψυχολόγοι το αντιμετωπίζουν ως θεραπεία. Και ακόμα αντιστέκεται στην κατηγοριοποίηση. Ο Μπεργκσόν έβλεπε το γέλιο ως μια αντίδραση στο μηχανικό που έχει επικρατήσει στη ζωή. Ο Φρόιντ το έβλεπε ως την απελευθέρωση της ψυχικής ενέργειας. Και όμως, κανένας από αυτούς τους ορισμούς δεν καταφέρνει να αποτυπώσει την ιερή παράλογη φύση ενός ξαφνικού γέλιου, τον τρόπο με τον οποίο καταρρίπτει τον χρόνο και τη λογική και μας φέρνει στο παρόν.
Αντίθετα, το χαμόγελο κινείται με λεπτότητα. Υπονοεί παρά δηλώνει. Είναι η τέχνη της υπόδειξης, όχι της δήλωσης. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι το χαμόγελο είναι Απολλώνιο: συγκροτημένο, στοχαστικό, χαριτωμένο. Το γέλιο, από την άλλη, είναι Διονυσιακό: εκστατικό, υπερβολικό και ανεξέλεγκτο. Ωστόσο, είναι συγγενικά. Υπάρχουν στο ίδιο συνεχές, όπως το φως του φεγγαριού και ο κεραυνός: το ένα λάμπει, το άλλο χτυπά.
Τα παιδιά γελάνε πριν μιλήσουν. Χαμογελάνε στον ύπνο τους. Αυτές δεν είναι συμπεριφορές που μαθαίνονται, αλλά έμφυτοι ανθρώπινοι κώδικες, πρόδρομοι των κοινωνικών σχέσεων. Το πρώτο χαμόγελο ενός μωρού είναι σίγουρα ένα ορόσημο για τους γονείς, αλλά ταυτόχρονα είναι και μια μεταφυσική στιγμή: η αρχή της σχέσης, το πρώτο σημάδι ότι ο άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο από αντανακλαστικό. Το γέλιο, επίσης, εμφανίζεται νωρίς και άγρια. Μας ενώνει πριν η γλώσσα μας χωρίσει.
Σε περιόδους δυστυχίας, τόσο το χαμόγελο όσο και το γέλιο γίνονται επαναστατικές πράξεις. Το να χαμογελάς μπροστά στις αντιξοότητες σημαίνει να αντιστέκεσαι στην απελπισία. Το να γελάς κάτω από την καταπίεση σημαίνει να ανακτάς την εσωτερική ελευθερία σου. Οι δικτάτορες φοβούνται το γέλιο περισσότερο από τα όπλα. Ο κλόουν και ο γελωτοποιός, ο τρελός και ο σατιρικός, είναι ιερές φιγούρες στην αρχιτεκτονική της ανθρώπινης ελευθερίας. Μας θυμίζουν ότι η χαρά είναι ανατρεπτική.
Και τι γίνεται με το χαμόγελο μέσα από τα δάκρυα; Ή το γέλιο που καταλήγει σε λυγμούς; Η ανθρώπινη έκφραση δεν είναι ποτέ καθαρή. Το χαμόγελο μπορεί να κρύβει θλίψη. Το γέλιο μπορεί να αντηχεί τον πόνο. Ωστόσο, η παρουσία τους σηματοδοτεί ζωντάνια: μια άρνηση να γίνουμε αδιάφοροι. Ίσως αυτό που μας κάνει ανθρώπους δεν είναι απλώς η ικανότητα να νιώθουμε χαρά, αλλά η ικανότητα να συγκρατούμε τη χαρά και τη θλίψη στην ίδια αναπνοή, να γελάμε ενώ θυμόμαστε, να χαμογελάμε ενώ σπάμε.
Ας μην υποτιμήσουμε, λοιπόν, αυτά τα δώρα. Σε έναν κόσμο αλγορίθμων και αυτοματισμού, πλαστικών λόγων και μηχανικών χειρονομιών, το χαμόγελο και το γέλιο παραμένουν υπέροχα μη προγραμματιζόμενα. Μας θυμίζουν ότι πίσω από τη μάσκα του προσώπου υπάρχει ένα ον που τρέμει από νόημα.
Και αν, σε κάποια μακρινή εποχή, θυμούνται την ανθρωπότητα, ας τη θυμούνται όχι για τις μηχανές ή τις αυτοκρατορίες της, αλλά για την εσωτερική μουσική της. Και τότε ας ειπωθεί: τότε χαμογελούσαν και γελούσαν. Και σε αυτό το γέλιο, ο κόσμος αναγνώριζε τον εαυτό του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου